مقدمه
نظامهاي اطلاعرساني با هدف دسترسي آسان و سريع به اطلاعات در يك جامعه اطلاعاتي شكل ميگيرند. اين گونه نظامها نيازمند ساختارهايي هستند كه سازماندهي، ذخيره، پردازش، تلفيق و ارائه اطلاعات را انجام دهند. نظامهاي اطلاعاتي به كمك شبكههاي وسيع ارتباطاتي شكل ميگيرند و امكان دسترسي هر كاربر را به اطلاعات مورد نياز فراهم ميسازند. همزمان با توسعه چنين نظامها و با پيشرفت فناورىهاي اطلاعاتي و ارتباطي و انفجار اطلاعات ديجيتالى در دهه اخير، اهميت وجود شبكههاى بازيابى اطلاعات كنشپذير به منظور يافتن و تبادل اطلاعات الكترونيكى، امري بديهي به حساب ميآيد. اهميت اين مسئله زمانى بيشتر جلوه مىكند كه خدمات پيوستهاى كه بر روى اينترنت و شبكه جهانى وب طراحى شده، دسترسى به اطلاعات را به روشهاى متنوعى ميسر ساخته كه قبلاً ممكن نبود. از اين رو، ساختارها و محملهاي جديد اطلاعاتي فرصت فعاليت و پيشرفت را در اين عرصه به دست آوردهاند كه از آن جمله ميتوان به كتابخانهها اشاره كرد. با توجه به نقش كتابخانهها در پشتيباني از امور آموزشي و پژوهشي بديهي است با دسترسي به امكانات پيشرفتهتر ميتوانند منابع اطلاعاتي غنيتري نسبت به گذشته فراهم نمايند و جهت تامين نيازهاي اطلاعاتي افراد در اختيار آنها قرار دهند. از همين رو، با فراهم شدن بسترهاي تبادل اطلاعات تحت وب، كتابخانههاي ديجيتالي شكل گرفته و به رشد و توسعه خود ادامه ميدهند و زمينه را براي تبادل بهينه اطلاعات فراهم آورند.
در واقع، امروزه تبادل اطلاعات در كتابخانههاي ديجيتالي با استفاده از پروتكلهاي مبادله اطلاعات صورت ميگيرد. اين پروتكلها بستري را فراهم ميسازند كه از طريق آن اطلاعات مورد نظر در فرايند مبادله بين كتابخانههاي ديجيتالي قرار گيرند. تاكنون تفاهمنامههاي متعددي براي اين منظور ايجاد شدهاند كه هر كدام با توجه به پيش زمينه موجود و شرايط زماني ايجاد، داراي ويژگيهاي خاصياند. برخي مانند پروتكل زد 39.50 متعلق به دنياي كتابخانهها در عصر الكترونيك هستند، دوراني كه كتابخانهها اقدام به استفاده از كامپيوترها براي ذخيره و بازيابي اطلاعات كتابشناختي خود با استفاده از فناوريهاي مرتبط با كامپيوتر كردهاند. از اين رو، طبيعي است كه استفاده از آنها در كتابخانههاي ديجيتالي براي مبادله محتواي منابع اطلاعاتي با دشواريها و نواقصي همراه باشد. هر چند اقدامات گستردهاي در راستاي مطابقت بيشتر آنها با نيازهاي كتابخانههاي ديجيتالي صورت گرفته است. از طرفي نيز برخي ديگر از تفاهمنامهها با توجه به معرفي آنها در گذشته نزديك همچنان داراي نواقصي هستند و هنوز نتوانستهاند به طور گسترده در كتابخانههاي ديجيتالي مورد استفاده قرار گيرند. در چنين شرايطي، طبيعي است كه نقاط ضعف و قوت چنين تفاهمنامههايي هنوز مشخص نشده باشد. برخي تفاهمنامههاي ديگر نيز كه در زمينه مبادله اطلاعات در كتابخانههاي ديجيتالي كاربرد زيادي دارند، برگرفته از حوزههايي مانند مطالعات آرشيوي هستند كه مورد پذيرش كتابخانههاي ديجيتالي قرار گرفتهاند. همچنين تفاهمنامههايي ايجاد شدهاند كه هنوز بسيار نو پديد هستند و در سطح انتقال داده درون پايگاهي كاربرد بيشتري دارند. هرچند كه مورد آخر در داخل كشور كمتر شناخته شدهاند و بندرت در بحث تبادل و انتقال اطلاعات نامي از آن به ميان ميآيد.
لذا با توجه به ضرورت و نيازي كه احساس ميشد؛ كتاب حاضر براي آشنا ساختن متخصصين حوزه علم اطلاعات و دانش شناسي، دانشجويان و كليه علاقمندان به حوزه تبادل اطلاعات، به معرفي تفاهمنامههاي شناخته شده و پر استفاده تبادل اطلاعات در حوزه كتابخانههاي ديجيتالي ميپردازد. كتاب در چهار فصل شامل فصل اول: كليات، فصل دوم: زد 50/39، فصل سوم: تفاهمنامه آرشيوهاي باز (او.اي.آي.) و فصل چهارم: استاندارد خدمات متقابل مديريت محتوا (سي.ام.آي.اس.)، تنظيم شده است. بنابراين همانطور كه اشاره شد، براساس اقبال جهاني از اين تفاهمنامهها تصميم به طرح آنها در اين كتاب در فصول مجزا شد. چرا كه در حال حاضر اكثر نرمافزارهاي كتابخانهاي و كتابخانه ديجيتالي در سطح ملي و بينالمللي اقدام به پيادهسازي يكي از اين پروتكلها كردهاند. همچنين سازمانهاي معتبر ملي و بينالمللي - همانطور كه در فصول مربوط بيان شده است- متولي آنها هستند و موارد مربوط به توسعه و نظارت بر آنها را برعهده دارند. ضمن اينكه در رابطه با استاندارد سي.ام.آي.اس. نيز بايد گفت كه اين مبحث بيشتر در رابطه با يكپارچگي داخلي سيستمهاي اطلاعاتي از جمله كتابخانههاي ديجيتالي كاربرد دارد و از جمله استانداردهاي مطرح در اين حوزه است كه بيشتر در مباحث فني و محيطهاي نرمافزاري به آن پرداخته ميشود و متاسفانه در حوزه كتابداري و اطلاعرساني كمتر مورد توجه قرار گرفته است. بنابراين، با توسعه كتابخانههاي ديجيتالي در داخل كشور و تخصصي شدن آنها در رابطه با وظايف و كاركردهايي كه بر عهده دارند، لازم است نسبت به گذشته از ابعاد گوناگون مورد توجه قرار گيرند. ضمن اينكه با توسعه حوزه كتابخانههاي ديجيتالي در بخش تحصيلات تكميلي و ايجاد گرايشهاي جديدي همچون "مديريت كتابخانههاي ديجيتال" و پيش بيني واحدهاي درسي در اين زمينه لازم ديده شد كه پروتكلهاي مبادله اطلاعات نيز مورد توجه قرار گيرند تا متخصصان حوزه علم اطلاعات و دانششناسي وظيفه خود را براي وارد شدن به بحثهاي فنيتر بيشتر احساس كنند.
در ارائه متن كتاب سعي شده است تا آنجا كه مطالب مربوط به هر فصل اجازه ميدهد ساختار مشابهي براي فصول در نظر گرفته شود و به طور كامل در رابطه با آن حوزه مباحث كاملي ارائه شود. لازم به ذكر است كه در رابطه با تدوين فصل چهارم كتاب با توجه به نوپا بودن بحث و همچنين دانش اندكي كه در اين رابطه در داخل كشور براي استفاده از اين نظام در كتابخانههاي ديجيتالي صورت گرفته، برخي مشكلات وجود داشت. البته با راهنمايي اساتيد حوزه و نظرخواهي از متخصصين قرار بر اين شد تا اين فصل، هر چند بصورت خلاصهتر نسبت به فصول ديگر ارائه شود تا زمينه آشنايي علاقمندان به اين حوزه فراهم آيد. اميد است در ويرايشهاي بعد مباحث با رشد اين حوزه تكميلتر شود.
ذكر اين نكته ضروري است كه اين كتاب نيز مانند هر اثر ديگري خالي از اشكال نيست. به همين دليل از تمامي صاحب نظران و علاقمندان كتابخانههاي ديجيتالي انتظار ميرود با ارائه نظرات سازنده خود مولفان را در اعتلاي اين اثر ياري رسانند. بديهي است كه انتشار ويرايشهاي بعدي كتاب، نيازمند اين گونه نظرات است. در پايان از تمامي عزيزاني كه در به ثمر رساندن اين اثر سهيم بودهاند، نهايت تشكر و قدرداني را داريم.
تابستان 1394